Burhan
(Araştırma ve inceleme yoluyla elde edilmek istenen tasdiki bilgilere ulaştırmaya yarayan burhan) Bu başlık altında, önce bir önbilgi (temhid) yer-alacak, ardından 'sevâbık, "maksatlar' ve 'icvâhık' olmak üzere üç alt bölüm bulunacaktır.
Önbilgi
Bilesin ki; burhan, özel bir şartla özel bir biçimde telif edilmiş Özel sözlerden ibaret olup, araştırıcının araştırma yoluyla elde etmek istediği kanaati (rey) so*nuçlar. Bu sözler, elde edilmek istenen (matlub) şeyin kendilerinden iktibası amacıyla burhan kalıbına konulduğunda, 'mukaddimât (önermeler)' adını alır.
Burhandaki kusur, bazen bizzat mukaddimeler yönünden olur. Zira mukaddi*meler, gerekli şartları bazen taşımayabilirler. Burhandaki kusur, bazen de, her ne kadar mukaddimeler sarih ve yakînî olsalar bile, nazım ve tertip keyfiyetinden olur. Bunun yanında burhanın her iki yönden de aynı anda kusurlu olması müm*kündür.
Bunun duyularla algılanabilen şeylerdeki örneği, 'bina edilmiş ev'dir. Bu ev, terkip edilmiş bir şey olup, duvarların eğri, tavanın çökük olması gibi yapılış tar*zındaki bir sebcbtcn dolayı kusurlanrruş olabilir. Bu şekildeki ev, her ne kadar taşları, direkleri ve diğer malzemeleri sahih olsa bile şekil yönünden bozuk olur. Bazen de ev. dört köşeli yapısı, duvarları ve tavanı itibariyle, sahih şekilli olur, fakat bu defa da, direklerin gevşekliği, kerpiçlerin yarılmış olması yönünden ku*surlu olabilir. İşle burhan, tanım ve terkip edilen bütün şeylerin hükmü budur. Yani kusur ya bunların terkip tarzında, ya terkibin dayandırıldığı asılda olur. Mesela gömlek için kumaş, sandalye için ağaç, duvar için kerpiç, tavan için direk birer asıl mesabesindedir.
Nasıl ki, kusursuz bir ev yapmak isteyen kişi önce, direk, toprak ve kerpiç gibi tek tek malzemeleri hazırlamaya, sonra kerpici istediğinde, kerpicin saman, toprak, su ve kalıp gibi malzemelerini hazırlamaya gerek duyuyor ve önce tekil parçalardan başlayarak onları terkip edip, en sonunda terkibi amaçlanan nesneyi meydana getiriyorsa, aynı şekilde, burhan elde etmek isteyen kişi de, burhanın nazın ve şekline ve kendisinde nazm ve tertibin bulunduğu mukaddimelere bak*mak durumundadır. Düzgün bir burhan oluşabilmesi için bulunması gereken as*gari malzeme "iki mukaddime'dir. İki mukaddime derken, doğrulama ve yanlış-laması yapılabilen iki 'bilgi'yi (ilim) kastediyorum. Bir mukaddimenin oluşabil*mesi için de en az iki 'marifet'e gerek olup, bu marifetlerden biri 'kendisinden haber verilen' olarak, diğeri 'haber ve vasıf olarak konulur.
Böylece burhan iki mukaddimeye, her bir mukaddime ise biri diğerine nisbet edilen iki marifete böiümlenmiş olmaktadır. Her müfret, birer anlam olup, kuşku*suz her biri birer sözcük ile gösterilir. Öyleyse zaruri olarak, önce tekil anlamlara ve kısımlarına bakmamız, sonra tekil terimlere ve bunların delalet yönlerine bakmamız gerekir. Sözcüğü ve anlamı tekil olarak anladığımız zaman, iki mana*yı birleştirip ikisini bir mukaddime haline getiririz. Bu mukaddimenin hükmüne ve şartlarına baktıktan sonra iki mukaddimeyi bir araya toplayıp, ikisinden bir burhan yaparız ve sahih burhan yapma tekniğinin keyfiyetine bakaru. Burhan'ı bundan başka bir yolla Öğrenmeyi isteyen kişi, imkansızı arzulamış olur. Bu kişi*nin durumu, tıpkı, kelime yazamayı beceremediği halde veya kelimeleri yazıp harfleri güzel yazmadığı halde, düzgün yazılar yazan bir hattat olmayı arzulayan kimse gibi olur.
Buraya kadar söylenenler sözler parçalardan terkip edilen tüm şeyler için ge-Çerlidir. Çünkü mürekkebin parçaları zaruri olarak mürekkebden öncedir. Halta Kâdir-i Ekber (olan Allah) bile, ilmi, tek tek şeylere başvurmaksızın terkib edil*miş biçimde yaratmaya muktedir olmakla vasıflanmaz. Zira O. kelimeleri öğret*meye değil de düzenlenmiş yazıları öğretmeyi kadir olmakla vasıflanamaz.(El-Mustasfa/imam Gazali)
(Araştırma ve inceleme yoluyla elde edilmek istenen tasdiki bilgilere ulaştırmaya yarayan burhan) Bu başlık altında, önce bir önbilgi (temhid) yer-alacak, ardından 'sevâbık, "maksatlar' ve 'icvâhık' olmak üzere üç alt bölüm bulunacaktır.
Önbilgi
Bilesin ki; burhan, özel bir şartla özel bir biçimde telif edilmiş Özel sözlerden ibaret olup, araştırıcının araştırma yoluyla elde etmek istediği kanaati (rey) so*nuçlar. Bu sözler, elde edilmek istenen (matlub) şeyin kendilerinden iktibası amacıyla burhan kalıbına konulduğunda, 'mukaddimât (önermeler)' adını alır.
Burhandaki kusur, bazen bizzat mukaddimeler yönünden olur. Zira mukaddi*meler, gerekli şartları bazen taşımayabilirler. Burhandaki kusur, bazen de, her ne kadar mukaddimeler sarih ve yakînî olsalar bile, nazım ve tertip keyfiyetinden olur. Bunun yanında burhanın her iki yönden de aynı anda kusurlu olması müm*kündür.
Bunun duyularla algılanabilen şeylerdeki örneği, 'bina edilmiş ev'dir. Bu ev, terkip edilmiş bir şey olup, duvarların eğri, tavanın çökük olması gibi yapılış tar*zındaki bir sebcbtcn dolayı kusurlanrruş olabilir. Bu şekildeki ev, her ne kadar taşları, direkleri ve diğer malzemeleri sahih olsa bile şekil yönünden bozuk olur. Bazen de ev. dört köşeli yapısı, duvarları ve tavanı itibariyle, sahih şekilli olur, fakat bu defa da, direklerin gevşekliği, kerpiçlerin yarılmış olması yönünden ku*surlu olabilir. İşle burhan, tanım ve terkip edilen bütün şeylerin hükmü budur. Yani kusur ya bunların terkip tarzında, ya terkibin dayandırıldığı asılda olur. Mesela gömlek için kumaş, sandalye için ağaç, duvar için kerpiç, tavan için direk birer asıl mesabesindedir.
Nasıl ki, kusursuz bir ev yapmak isteyen kişi önce, direk, toprak ve kerpiç gibi tek tek malzemeleri hazırlamaya, sonra kerpici istediğinde, kerpicin saman, toprak, su ve kalıp gibi malzemelerini hazırlamaya gerek duyuyor ve önce tekil parçalardan başlayarak onları terkip edip, en sonunda terkibi amaçlanan nesneyi meydana getiriyorsa, aynı şekilde, burhan elde etmek isteyen kişi de, burhanın nazın ve şekline ve kendisinde nazm ve tertibin bulunduğu mukaddimelere bak*mak durumundadır. Düzgün bir burhan oluşabilmesi için bulunması gereken as*gari malzeme "iki mukaddime'dir. İki mukaddime derken, doğrulama ve yanlış-laması yapılabilen iki 'bilgi'yi (ilim) kastediyorum. Bir mukaddimenin oluşabil*mesi için de en az iki 'marifet'e gerek olup, bu marifetlerden biri 'kendisinden haber verilen' olarak, diğeri 'haber ve vasıf olarak konulur.
Böylece burhan iki mukaddimeye, her bir mukaddime ise biri diğerine nisbet edilen iki marifete böiümlenmiş olmaktadır. Her müfret, birer anlam olup, kuşku*suz her biri birer sözcük ile gösterilir. Öyleyse zaruri olarak, önce tekil anlamlara ve kısımlarına bakmamız, sonra tekil terimlere ve bunların delalet yönlerine bakmamız gerekir. Sözcüğü ve anlamı tekil olarak anladığımız zaman, iki mana*yı birleştirip ikisini bir mukaddime haline getiririz. Bu mukaddimenin hükmüne ve şartlarına baktıktan sonra iki mukaddimeyi bir araya toplayıp, ikisinden bir burhan yaparız ve sahih burhan yapma tekniğinin keyfiyetine bakaru. Burhan'ı bundan başka bir yolla Öğrenmeyi isteyen kişi, imkansızı arzulamış olur. Bu kişi*nin durumu, tıpkı, kelime yazamayı beceremediği halde veya kelimeleri yazıp harfleri güzel yazmadığı halde, düzgün yazılar yazan bir hattat olmayı arzulayan kimse gibi olur.
Buraya kadar söylenenler sözler parçalardan terkip edilen tüm şeyler için ge-Çerlidir. Çünkü mürekkebin parçaları zaruri olarak mürekkebden öncedir. Halta Kâdir-i Ekber (olan Allah) bile, ilmi, tek tek şeylere başvurmaksızın terkib edil*miş biçimde yaratmaya muktedir olmakla vasıflanmaz. Zira O. kelimeleri öğret*meye değil de düzenlenmiş yazıları öğretmeyi kadir olmakla vasıflanamaz.(El-Mustasfa/imam Gazali)
